Hordhac

Waxaa laga yaabaa dad badankii markii ay dhagahooda kusoo dhacdo magaca iyo martabada uu 

Sayid Maxamed Cabdille Xasan ku lee yahay taariikhda Soomaaliyeed, baalka dahabka ah ee lagu 

kaga yaal taariikhdii Daraawiishta ee uu hogaanku u hayey Sayidku, iyo xushmada iyo maamuuska 

ay Sayidka u hayaan dhamaan Soomaalidu Bari iyo Galbeed, Koonfur iyo Waqooyi iyo meelkasta 

oo ay joogaan inay isweydiiyaan: "muxuu Sayid Maxamed ku mutaystay xusuuustaa karaamaysan 

iyo heerkaas geesinimo ee aan cid kale la wadaagin?" Haddaba suuragal ma aha in maqaal qudh 

ah lagu soo koobo dagaal 21 sanno soconayey iyo taariikhda Sayidka, haseyeeshee waxaan isku 

dayeynaa in aan guudmarno oo aan soo koobno dhiiranaantii, geesinimadii iyo mintidkii 

gobonimodoonka Daraawiishta uu hogaaminayey Sayid Maxamed Cabdille Xasan kuwaa oo hadh 

iyo hoyba u diiday gumaysiga (Gumaystihii Ingriis) dhinac walbana ka wareemay.

Sayidka waxaa uu noolaa mudadii u dhaxeysay(1856-1920), waxaa uu ahaa Hogaamiyhii 

Darwiish, lana dagaalamay gumaystayaashii Ingiriika, Talyaaniga iyo Xabashida, isagoo kula 

dagaalay dhulka looga yaqaano Somaliland, Nugaal iyo Taleex. Sayidka oo caddaanka ugu 

yeeraan”Mad Mullah oo ah wadaadkii waalnaa”waa sheeko kale oo Soomaaliyeed oo Taariikh 

dalkeena ku faano, baal dahab ahna ka galay.



        Taariikhdii Dhalasha Iyo Caruurnimadii Sayid Maxamed Cabdille Xasan 

Waxaa la weriyey Shiikh Cabdille oo ah Sayidka aabihii isagoo 26 jir ah inuu guursaday gabadha 

la yidhaahdo Timiro Seed Magan, kuna caan baxdey "Caro Seed" waxaa la yidhi, waxay u dhashay 

10 caruur ah, waxaana u weynaa sayid Maxamed, hase ahaatee Shiikh Cabdille carruurtii uu dhalay 

ayaa waxa la sheegaa inay tiradoodu gaadhaysay sodomeeyo. Shiikh Cabdille Xasan Daraawiish 

dhiskeedii waa ka qayb galay, dagaallada badankoodiina waa ka tala galay, waxuuna ku dhintay 

xaruntii Daraawiishta "Baraawe" 1926, qabrigiisuna waxa laga dhisay qudbad (Qudbi) caan ah.

Maxamed Cabdulle Xasan waxuu ku dhashay dhulka loo yaqaan Ciid-mudug oo ah agagaarka 

Degmada Buhoodle balliga la yidhaahdo "Sacmadeeqo" oo magaalada Buhoodle toddoba mayl u 

jirta kana xigta dhinaca waqooyi. Wuxuu dhashay guga la baxay "Gobaysane", Waxaana la 

sheegay ama lagu soo wariyay inuu ahaa gu' barwaaqa ah oo dad iyo duunyo wixii dhashay ayhanaqaad noqdeen. Wuxuu dhashay odoros ahaan markay taariikhdu ahayd 1863. Daraawiish iyo 

dadkii wakhtigaa noolaa badankeedu waxay sheegeen: Sayidku Maxamed saddex meelood ayuu 

ka la mid ahaa nabigii"SCW" magaca da'da iyo jihaadka. Hase ahaatee, sheekadaasi inoo caddayn 

mayso guguu dhashay. Wuxuu ku koray Nugaal, dadkooduna wuxuu ahaa xoolaley daaqsato ah. 

Guud ahaan xoolaha markaas la haystey waxa ugu badnaa geel iyo fardo. Reer miyigana waxaa 

badanaaba u taliya roobka iyo baadka dhaqankooduna wuxuu yahay inay gugii iyo dayrtii hadba 

dhinac u guuraan, mar haddaan dhulku magaalo iyo beero midna lahayn. Dabeecadaha guurguur 

ayaa qof walba waxay ku abuuraysaa inuu xoola raac noqdo.

Sidaas daraaddeed, waxaan odhan karnaa: Sayid Maxamed carruurnimadiisii wuxuu ahaa 

xoolraac, lamana carabaabin carruurta kale wuxuu kaga duwanaa ama dheeraa. Sidii dhaqanka 

Soomalidu u badnaa ama raaskuu Sayidku maxamed ka dhashay hiddo u lahaa, toddoba jir baa 

baa quraanka loogu bilaabay. Macallinkii quraanka u dhigi jirey ee uu ku bilaabay waxa lagu 

naanaysi jirey "Kud Quraan". Maxamed tobon jirkii buu Quraanka ku dhammeeye, taasina wax 

lala yaabo ma aha oo ardayda ayaa sidaas u badnayd. Wiilnimadiisii waxa lagu sheegi jirey fahmo 

badnaan, firfircooni iyo karti dheeraada. Waxa hubaal ah haddii wiilku quraanka dhammeeyo in 

calaamooyinkii macallimadu ka muuqato, isla markaasna cilmiga barashadiisa lagu gargaaro. 

Sidaas daraaddeed, ayaa Maxamed aabbihiis kutubta cilmiga ah ugu bilaabay, taasina waxay 

dhalisay inuu cullimada xerta ah oo cilmiga raacanaysa la fariisto, markay degmada dhex 

marayaanna raaco oo la socdo. Hase yeeshee, markii dambe xertii buu ku mid noqday, taasina 

waxay dhaxalsiisay in lagu magacaabo Aw Maxamed Shiikh Cabdille. Magacaasu wuxuu siiyey 

ama u kordhiyey xurmo iyo xushmo gaar ah oo uu ku helay diinta xaggeeda iyo dhamaan dadkii 

markaas ka ag dhawaa.


             Barashadii Cilmiga ee Sayidka iyo Ka Baqooltiisii Geyiga Soomaaliyeed. 

Dhulka masaajid, madaaris iyo meelo wax lagu barto oo loogu soo hagaago cilmiga midna ma 

lahayn, oo wuxuu ahaa miyi, waxaase jirey meela xeri deggan tahay iyo dugsiyo quraanka lagu 

barto iyo meela laysugu yimaado xilliyo aan go'nayn iyo meelo lagu shiro ama diinta lagu akhristo, 

ama lagu kala warqaato ama waxii dan ah la isku weydaarsado. Waxa kaloo jirey waqtiyaal caan 

ah oo sharciga islaamku jideeyey in laysu yimaado sida labada iidood oo kale oo wacdi iyo waano 

la kala qaato Intaas wixii ka dambeeyay Sayidku wuxuu u kacay Makka iyo Madina waxeeyna isu raaceen 13 

wadaad oo ay isku xer ahaayeen. Sayidka magaalada Maka waxaa ay isku arkeen wadaad Suudaani 

ah oo Saalix lagu magacaabi jiray, Sayidka waxaa uu ahaa Saalixiya oo ah dhariiqo ka tirsan 

Suufiyada. Sayidku intuu uu ku suggnaa Makka iyo dhulka barakaysan waxa uu soo bartay cilmi 

aad u balaadhan oo uu si fiican u darsan diinta islaamka.